Á vef OECD er gefin upp verðbólga fyrir matvæli í  OECD löndunum, fyrir nóvember á síðasta ári. Verðbólga í öllum ríkjum OECD er 6,7% og fór niður úr 7,4% sem hún var í október í fyrra. Verðbólga í OECD og Evru löndunum er svipuð og í OECD. Verðbólga matvæla á Íslandi á sama tíma er 11,1% sem er talsvert ofar en næsta land á eftir Íslandi. Í fyrsta sæti er sem fyrr Tyrkland með rúmlega 67%.

Maður velti fyrir sér hvers vegna verðbólga fyrir matvæli er svona mikið hærri á Íslandi en annarsstaðar. Þau lönd sem eru með hvað hæsta verðbólgu matvæla eru bæði utan ESB, eins og Ísland, en það eru Bretland og Noregur. Íslenskir neytendur hafa fundið verulega fyrir hækkunum á matvælum. Íslenskar landbúnaðarvörur eru að hækka verulega á sama tíma og bændur kvarta undan lágu afurðaverði. Hvert fara peningarnir sem neytendur greiða fyrir landbúnaðarafurðir? Því bændur virðast fá mjög lágt verð. Það er eins og að einhversstaðar sé rangt gefið. Það væri ekki úr vegi að óháðir aðilar með þekkingu á matvælamarkaði segðu okkur frá því hvernig átta þúsund krónu á kílóið fyrir nautasteik skiptist.

Það er í raun óþolandi að íslenskir neytendur þurfi að borga talsvert meira fyrir matvæli en aðrar þjóðir. Það er vísast flókið kerfi á bakvið það hvers vegna verðlagið er eins og það er. Ég kalla bara eftir að þetta verði skýrt fyrir neytendum.

https://www.oecd.org/sdd/prices-ppp/consumer-prices-oecd-01-2024.pdf

https://www.facebook.com/100064873504853/posts/781636684008775/

Eftir tólf vaxtahækkanir i röð á stuttum tíma eru margir farnir að sjá að ríkisstjórn landsins er fremur snauð af hugmyndum um aðgerðir til að lækka verðbólgu. Vextir af lánum á Íslandi eru mjög háir, ekki síst sé tekið mið af öðrum löndum þar sem verðbólga er líka fremur há. Vextir í Bretlandi eru um 4,25%, Noregi 3%, BNA 4,75% svo dæmi séu tekin. En innlánsvextir virðast hafa gleymst í öllu þessu, eru mjög lágir, nema því meiri binding sé til staðar. Það er því að ske tilflutningur fjár frá þeim sem skulda húsnæðislán og þeirra sem eiga sparnað annars vegar og til lánastofnana hinsvegar.

Peningar eru teknir frá fólki og þeir gefnir bönkum og öðrum lánastofnunum í þágu lækkunar á verðbólgu sem þessir aðilar eiga lítinn þátt í að hafa skapað.

Það má teljast vera beinlínis mannvonska að taka sífellt meira fé af, sérstaklega ungu fólki, sem er að koma undir sig fótunum og gefa bönkum og öðrum lánveitendum. Líklega er fjármálaráðherra ekki endilega bara að seilast í vasa skuldara af mannvonsku einni, honum er kannski bara alveg sama. Árangurinn sem bent er á er að húsnæðismarkaðurinn sé í hjöðnun, þó líklega megi segja að hann sé botnfrosinn. Þetta er ekkert sniðugt þegar eftirspurn er fyrir hendi, eftirspurn sem bara frestast og á vísast eftir að springa út. Virkar ekki sérlega góð stefna.

Það eru til ýmsar leiðir til að vinna bug á verðbólgu. Dæmin hér á eftir hefur verið skrifað um, rætt um og aðferðir stundaðar um árabil. Hér er ekki verið að finna upp hjólið aftur, bara benda á fleiri valkosti en að níðast á þeim sem geta illa svarað fyrir sig og hirða af þeim fé.

Með peningastefnu getur Seðlabankinn notað tæki eins og vaxtaaðlögun, bindiskyldu og  aðgerðir á markaði til að hafa áhrif á peningamagn í umferð til að vinna bug á verðbólgu. Með því að hækka vexti getur Seðlabankinn dregið úr peningamagni í umferð, gert það dýrara fyrir fyrirtæki og neytendur að taka lán og eyða og lækka þannig eftirspurn og verð. Þetta þekkjum við bara allt of vel. Fjármálaráðherra sem fer með peningamál í landinu hefur ákveðið að ein stofnun, Seðlabankinn, skuli vinna bug á verðbólgu. Ráðherrann hefur heimilað bankanum að nota eitt verkfæri, breytingar á vöxtum, til þessa. Seðlabankastjóri veit að þetta er ekki besta leiðin, en hann er samt látinn taka á sig ábyrgðina af öllum þeim vandamálum sem skapast. Ráðherrann er ekki ráðherra af því að hann er ráðalaus. Hann virðist sleppa frá allri ábyrgð.

Með fjármálastefnu getur ríkisstjórnin notað ríkisfjármálin til að vinna á verðbólgu. Dæmi eru að draga úr ríkisútgjöldum eða hækka skatta. Með því að draga úr ríkisútgjöldum getur ríkið dregið úr eftirspurn eftir vörum og þjónustu í hagkerfinu og þar með minnkað verðbólgu. Á sama hátt getur hið opinbera með því að hækka skatta minnkað ráðstöfunartekjur einstaklinga sem getur minnkað bæði eftirspurn og verð. Þetta hefur okkar ríkisstjórn ekki notað. Það er allt á blússandi fullu og hækkanir á þjónustu og sköttum rífa verðbólguna enn meira upp. Spurning er þegar hvort sem er sé verið að taka peninga af fólki hvort það sé ekki ill skárra að það renni í ríkissjóð sem gæti minnkað sínar skuldir og þar með vaxtagreiðslur, frekar en að afhenda þetta bönkum. Enginn kostur er þó góður.

Á framboðshliðinni getur ríkisstjórnin innleitt aukið framboð á vörum og þjónustu í hagkerfinu, sem getur lækkað verð. Þetta getur falið í sér fjárfestingu í nýrri tækni, menntun og innviðum, sem og að draga úr regluverkinu og draga úr aðgangshindrunum. Þetta gæti tekið tíma en mætti byrja á strax til að það skilaði sér til lengri tíma. Tækni, menntun og innviðir eru tískuorð í samfélaginu en sennilega ekki mikið meira en það. Það skal þó ekki gert lítið úr starfi fyrirtækja á sviði nýsköpunar. Sú starfsemi hefur oft skilað mjög miklu.

Með launa- og verðlagseftirliti geta stjórnvöld beitt launa- og verðlagseftirlit til að takmarka getu fyrirtækja til að hækka verð og starfsmanna til að krefjast hærri launa. Þó að þetta geti skilað árangri til skamms tíma má gera fastlega ráð fyrir að langtíma afleiðingar verði frekar neikvæðar. Þetta gæti alveg eins dregið úr hvata fyrirtækja til að fjárfesta í og stunda nýsköpun. Þetta er líkleg ekki hentug leið þar sem búast mætti við að aðilar vinnumarkaðarins tækju þessu ekki vel. En sennilega er það vinnumarkaðskerfi sem við búum við algjör steypa. Laun hækka langt fram yfir hagvöxt en stjórnvöld snúa á launþega með að leyfa verðbólgu að vaða uppi en lappa svo uppá vesalings krónuna svona rétt á meðan.

Ríkisstjórnin getur beitt gengismálum til að stjórna verðbólgu með því að aðlaga verðmæti aumingja krónunnar að öðrum gjaldmiðlum. Með því að fella krónuna má bæta samkeppnishæfni útflutnings og gera innflutning dýrari. Það gæti dregið úr eftirspurn eftir innfluttum vörum og þjónustu og aukið eftirspurn eftir innlendri vöru og þjónustu og þar með dregið úr verðbólgu. Gengisbreytingar hafa verið notaðar gegnum tíðina til að auka í og draga úr getu útflutningsgreina og innflutnings greina. Ríkisstjórnir hafa í gegnum tíðina varið tilvist krónunnar til að gera einmitt þetta.  

Fáir hafa minnst á gamla góða aðferð sem gæti dregið úr verðbólgu án þess að peningar séu teknir af fólki og afhentir lánastofnunum sem hafa ekkert til saka unnið en að þurfa að taka á móti öllu þessu ókeypis fé. Það er að hvetja fólk, eða öllu heldur „skylda“ það til að spara. Sparnaður er svo sem étinn upp af verðbólgu. Líklegt er að fólk vilji frekar leggja í skyldusparnað sem rýrnar svolítið, heldur en að tapa peningum á einu bretti. Formaður VR hefur nefnt þetta sem dæmi um leið til að vinna á verðbólgu.

Það veit auðvitað hver hugsandi maður að engin ein aðferð getur unnið á verðbólgu, eins og dæmin sýna, heldur þarf að beita fleiri aðferðum samtímis til að ná fram lækkun. En það er vissulega ekki líklegt til árangurs að hækka vexti endalaust enda sést það að verðbólgan er ekkert að lækka, nema síður sé.

Nú styttist í kosningar og flokkarnir birta metnaðarfull loforð um hvað þeir ætlast fyrir á komandi kjörtímabili. Stundum er þetta í formi stefnu flokkana, oft svolítið óskýrrar stefnu þó þeir séu vísast allir að vinna almenningi til heilla.

Þó vitað sé að kosningaloforð eiga ekki alltaf greiða leið inn í stjórnarsáttmála þeirra flokka sem ná að mynda ríkisstjórn. Þannig er að ef þú kýst einn flokk, færðu að minnsta kosti tvo i kaupbæti. Flokka sem þú kannski vildir ekki með að gera. Þegar þessir þrír eða fleiri fara að prjóna saman aðgerðaáætlun fyrir næstu fjögur árin verða kosningaloforðin eftir í kassa uppi í hillu á skrifstofum flokkanna til að nota aftur fyrir næstu kosningar.

Einhvern veginn virkar kosningabaráttan vera svolítið í skötu líki að þessu sinni. Nóg er auglýst og auglýsingastofur hafa verið á fullum snúningi að búa til upphrópanir sem ættu að falla sem flestum í geð. Allir eða að minnsta kosti flestir flokkarnir hreiðra um sig í miðjunni á skala stjórnmálanna. Auðvitað eru flokkar sem telja sig vera félagslega sinnaðir að hnýta í markaðsinnaða flokka. Þó er erfitt að skilja af hverju það eru 10 flokkar í framboði að lofa næstum því sama. En þetta er að þakka að við búum við lýðræði þar sem réttur fólks er öllu meiri en fólk víða um lönd má búa við. Ég vil ekki ganga svo langt að tala um lýðræðisveislu eins og feluleikjaflokkarnir.

En fínt er að fá stefnu stjórnmálaflokkanna í gegnum allskonar miðla. Það má telja næsta víst að ef ekki væru loforð og stefnur hefðu stjórnmálaflokkar ekki annað að gera en að níða skóinn hver af öðrum, eins og þeir gera vissulega alltaf. Minna fer fyrir að skoða hvað flokkarnir hafa EKKI verið að gera. Hvers vegna þeir ræða ekki sum mál eða svara með einhverskonar útúrsnúningi, eins og: „Íslandi er betur borgið utan Evrópusambandsins en innan“ eða „eldri borgarar hafa fengið mjög mikla hækkun á sínum lífeyri“. Svo er okkur bent á skattalækkunarreiknivél 20% flokksins. Slá inn laun og fjölda barna. Pæng „skattar þínir hafa lækkað um 50% frá 2013. Engar forsendur, ekkert hvað lækkaði, hvað það var og hvernig það verður, bara pæng. Er e.t.v. verið að kenna kjósendum ógagnrýna hugsun. Það þarf ekki því gagnrýnin hugsun er hluti af lífinu í lýðræðisríki.

Það eru mál sem flokkarnir ættu að hafa á stefnuskrá sinni eins og opið Ísland,  burt með fákeppnina, í hafsauga með hagsmunahópa og samtök, og margt fleira. Það má mynda sér skoðun á því hvað stjórnarflokkarnir hafa gert og hvað þeir hafa ekki gert. Líka hvað þeir hefðu átt að hafa gert. Það ætti ekki vera leyfilegt að slá ryki í augun á kjósendum og fela menn og málefni á bak við trúnað. Einhver vitur maður sagði einu sinni: „gæti ekki verið að Ísland væri enn betur statt ef við tækjum upp annan gjaldmiðil eða festum þann gamla við alvöru pening“.

Það er nefnilega málið, það eru aldrei gerðar úttektir á til dæmis stofnunum, málefnum og viðfangsefnum. Stjórnmálamenn vita allt um þessi mál, enda endanlegar klárt fólk á ferðinni. Hér þarf að bæta úr. Það er hægt að svara mörgum spurningum um efnahagsmál, félagsmál og allskonar mál með því að gera úttektir. Það er meira að segja ekki alveg víst að Persónunefnd væri á móti því. Vitaskuld eru gerðar úttektir í einhverju litlu mæli. Eflaust koma einhverjar fyrir augu almennings á meðan öðrum er stungið niður í skúffur.

Svo eru það stjórnmálamennirnir okkar, en þar kennir margra grasa. Þeir birtast á fjögurra ára fresti, oft skemur, með bros á vör, hoppandi út um víðan völl, jafnvel í loftkastölum og sýna að þeir eru fjölskyldufólk með áhugamál eins og aðrir. Þeir ættu að geta stundað mörg áhugamál enda hafa þeir fengið góða launahækkun á kjörtímabilinu og flokkar þeirra stórar upphæðir að reka starfsemi sína. Líklega eru þessar hækkanir launa og framlaga, ekki fjármunir sem gætu leyst vandann til dæmis í heilbrigðiskerfinu. Spurning en bara hvort þingmenn og flokkar þeirra eiga þessa viðbótar peninga skilið. Það má vel efast um það. Hugsanlega mætti draga úr fátækt í landinu, auka úrræði fyrir börn og unglinga með geðraskanir, eða bara borga niður skuldir. Það er ekki hugmyndin að leggja drög að næstu fjárlögum hér en rétt væri að staldra við og hugleiða hvort alltaf sé rétt gefið og hverjum. Nú er bara spurning hvort næsta stjórn eða stjórnarandstaða útbýr mælaborð þar sem verður stöðug eftirfylgni með kosningaloforðum.

World Economic Forum birti áhugaverðar niðurstöður rannsókna fyrir nokkru. Þar er borin saman vellíðan barna í tæplega 40 löndum í Evrópu. Mæld er röðun landa eftir þremur mælikvörðum.

https://www.weforum.org/agenda/2020/09/child-well-being-health-happiness-unicef-report/

Andleg vellíðan, líkamleg vellíðan og færni.

Það er nokkuð ljóst að hin Norðurlöndin, sérstaklega Noregur, Danmörk og Finnland eru venjuleg í bestu 25% í þeirri röð sem mælir vellíðan barna. Svíþjóð nálægt því en Ísland rekur lestina af þessum fimm löndum. Það fer ekki alltaf eftir auði landanna hvernig börnunum líður þar sem stress, hvíði og depurð getur lagst á börnin óháð búsetu. Þetta er a.m.k. niðurstaða UNICEF sem mældi vellíðan barna, þó mælingarnar gefi til kynna að ríkari löndin standa sig heldur betur.

Ísland er í 24 sæti af þessum 40 löndum miðað við meðalniðurstöðu mælinganna. Önnur Norðurlönd eru í fyrstu 10 sætunum, þar af eru Danmörk, Noregur og Finnland í fyrstu fimm sætunum. Þegar kemur að andlegri vellíðan eru Ísland í 22. sæti en þar fer að riðlast röð annarra norrænna ríkja, sem bendir á að líklega er ekki hugað nægilega vel að andlega þættinum hvað varðar börn á Norðurlöndum.

Hvað varðar líkamlega vellíðan barna í þessum 40 löndum sem WEF bar saman kemur í ljós að þar er staðan enn verri, en Ísland er í 28. sæti á listanum. Önnur Norðurlönd eru ekki mjög framarlega á því sviði, en Noregur þó best eða í 4. sæti. Það vekur nokkra athygli að Ísland sýnir svo lág gildi um líkalmega vellíðan barna þar sem íþróttastarf er mjög almennt og talið frekar vel upp byggt. T.d. eru hvergi eins margir faglærðir leiðbeinendur með íþróttastarfi barna og unglinga eins og á Íslandi.

Þegar kemur að færni barna í samanburðarlöndunum er staðan nokkuð betri, en þar er Ísland í 18. sæti af 40. Noregur er í fyrsta sæti önnur Norðurlönd í 7. til 11. sæti. Mælt var líka hversu mikill fjöldi 15 ára barna væru með ánægð með lífið. Þar voru íslensk börn í 9. sæti með um 81% ánægð með lífið.

Rannsóknin gefur til kynna að staða mála varðandi börn í Evrópu hefur ekki batnað í heimsfaraldrinum. Því er mikilvægt að huga vel að þessum málum. Ísland er vel í stakk búið að hlúa vel að ungu fólki, en það verður þá að gera það.

Svo virðist að toppinum af smitum á Covid sjúkdómnum sé náð. Þó er ekki hægt að fullyrða að það sé að gerast einmitt núna, þar sem þróunin getur brugðist til beggja vona. En það er nokkuð víst að faraldurinn tekur enda. Þessi faraldur sem hefur snúið samfélaginu og raunar öllum heiminum á hvolf. Það er mál manna að fyrir og eftir Covid verði Íslenskt samfélag ekki eins. Það skiptir raunar heilmiklu máli hvernig eftir Covid Ísland mun verða. Hvað verður það sem við bjuggum við fyrir Covid sem ekki verður til staðar á eftir. Á meðan á faraldrinum stóð hefur stórkostlegt lið fólks unnið myrkranna á milli við að koma okkur í gegnum hann. Heilbrigðisstarfsmenn hafa unnið mikið starf, stjórnvöld hafa lagt fram metnaðarfullar áætlanir um að koma efnahagslífinu í gegnum áföll og nánast allir landsmenn hafa lagt hönd á plóginn. Síðan tekur við sá tími sem við verjum til að reisa samfélagið upp aftur. Þá er spurningin hvaða samfélag verður það sem við reisum upp. Ætlum við að hætta að ferðast um landið og á milli landa? Koma ferðamenn aftur til okkar. Verður matvælavinnsla meira áhersluatriði, eða ef til vill minna. Verða stundaðar íþróttir? Verður menntun áhersluatriði, eða verða aðrar áherslur í brennidepli. Hér þurfum við að fara að huga að málum. Við höfum heyrt í fólki í fjölmiðlun tala um landið eftir Covid. Hagfræðingar hafa komið fram með sínar skoðanir og aðrir sem hafa á því skoðun hafa komið fram með sínar skoðanir. Það er vel, en spurning er hvort eitthvað sé að marka sjálfskipaða sérfræðinga um nýtt samfélag. Málið er að sú þróun sem kemur fram er drifin áfram af fjölda þátta sem virka ýmist saman eða  eiga sér uppruna sem enginn sá fyrir. Við þurfum í raun að fá sérfræðinga í  framtíðafræðum til að velta þessum málum fyrir sér. Ekki er endilega kallað eftir fólki sem „extrapólerar“ framtíðina frá fortíðinni. Við þurfum fólk sem ræður við það verkefni að sjá fyrir sér nokkurskonar atburðarrás sem leiðir til lýsingar á því samfélagi sem mun tak við okkur. Á hverju munum við lifa? Hvaða og hvernig fyrirtæki verða áberandi? Á hverju munum við lifa? Hvaða samfélag er þetta? OECD segir um svona framtíðarsýn:

Framtíðarsýn á við um atburðarrás sem leiðir til framtíðar sem sýnir til ákveðna mynd af samfélagi. Þessháttar skyndimyndir af samfélagi byggja á því að það verður að einbeita sér að þáttum sem drífa fram breytingar á tilteknum sviðum. Með því að skoða flókin samspil þessara þátta getum við bætt skilning okkar á því hvernig breyting virkar og hvað við getum gert til að leiðbeina henni.

Það væri afar óábyrgt af okkur að ætla að áætla framtíðina útfrá þeirri stöðu sem var uppi þegar Kórónaveiran fór að dreifa sér um heiminn. Við vorum ekki í páskafríi, við vorum í stríði við veiru sem enginn veit hvenær og hvort við losnum við. Við getum ekki farið inn í framtíðina án þess að hafa gert okkar besta til að sjá fyrir hvernig við pössum best inn í hana, hvaða áherslur við viljum og hvernig samfélagi þjóðanna verður varið.  Og aftur að skilgreiningum OECD:

Framtíðarsýn okkar byggir á myndum af mögulegum framtíðum.
Framtíðin sýnir okkur tæki til að einbeita hugsun, þróa sameiginlegar framtíðarsýn og ákvarða stefnu.
Atburðarás spáir ekki um framtíðina, heldur hjálpar okkur að ákveða hvað við eigum að gera núna til að móta hana.